Kuraszkiewicz Władysław. Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej

Z wyborem tekstów gwarowych. — Wydanie drugie zmienione i rozszerzone. — Warszawa: Państwowe wydawnictwo naukowe, 1963. — 168 s., mapy.
Praca ta jest zamierzona jako podręcznik dialektologii wschodniosłowiańskiej dla studentów polonistyki, rusycystyki i slawistyki w dziale językoznawstwa, ale przystępna stylizacja sformułowań pozwoli korzystać z niej każdemu zainteresowanemu czytelnikowi.Przedmowa do pierwszego wydania.
Przedmowa do drugiego wydania.Charakterystyka języków i narzeczy wschodnioslowiańskich
Wstęp.
Stare wspólne właściwości języków wschodnioslowiańskich
Właściwości dialektyczne prasłowiańskie:
Grupy c’v-, z’v-. Miękkie s' w formach typu m'uxa — m'us’e. Uproszczenie grup tl, dl na l. Epentetyczne l. Wymowa ro-, lo- w nagłosie. Końcówka -ĕ trzecie.
Właściwości typowe wschodniosłowiańskie:
Akcent silny, swobodny i ruchomy. Zastępstwo prasłowiańskich samogłosek nosowych. Pełnogłos. Grupy or, er, ol z prasłowiańskich sonantów. Rozwój jerów mocnych i słabych. Tendencja do zmiany e na o. Zmiana je- na o- w nagłosie. Głoski č, ž z prasł. tj, dj. Wspólności fleksyjne. Wyrazy wyłącznie wschodniosłowiańskie.
Pojęcie praruskiej zgodności językowej.Osobliwośći literackich języków wschodnioslowiańskich
Właściwości języka rosyjskiego:
Głoska g. Akanie. Połączenia oj, ej typu m'oju, š'eja, slep'oj. Miękkie č’, r’, t’, d’. Nagłosowe i-. Połączenia typu drov'a. Połączenia typu sudj'a. Wymowa u-, o- w nagłosie. Końcówka -go przymiotników i zaimków. Wyrównanie tematów rzeczowników żeńskich na -ka, -ga, -xa (typu ruk'a — ruk’'e) w celowniku i miejscowniku 1. poj. To samo w miejscowniku rzecz. męsk. i nij. na -k, -g, -x. To samo w trybie rozkazującym, np. p’ek’'i — p’ek’'it’e. Brak formy 1. os. 1. mn. trybu rozkazującego. Typ dwa stoł'a. Akcentowana końcówka -'a w mian. 1. mn. Typ t’el'onok — t’el'ata. Zanik form wołacza. Odmiana liczebników od 5 do 20 i od 30 do 80.Formy zaimkowe: m’en’'a, t’eb’'a, s’eb’'a. Szczątki koniugacji III. Końcówka 3. os. 1. poj. i mn. Końcówka 1. os. 1. mn. Temat trybu rozkazującego. Czas przyszły złożony. Bezokoliczniki. Bezokoliczniki typu moč — mogt’'i. Zaimek s’a w czasownikach zwrotnych. Dopełniacz-biernik w 1. mn. Wyrazy wyłącznie rosyjskie. Koloryt cerkiewnosłowiański w słownictwie. Zapożyczenia wschodnie.
Osobliwości języka ukraińskiego:
Twarda wymowa spółgłosek typu nest'y. Wymowa dawnego ě (jat’) jak i. Ukraiński ikawizm. Wahania u — u̯ oraz u̯ — ł. Miękkie c’. Dźwięczność spółgłosek. Typ žyt’t’'a z końcowym -a. Końcówki -ovi, -ove. Celownik — miejscownik. Wahania e — o w końcówkach tematów miękkich. Ściągnięcia w końcówkach. Wyrównania tematowe w odmianie czasu teraźniejszego. Końcówka skrócona w 2. os. 1. mn. rozkaźnika. Czas przyszły złożony. Polonizmy słownikowe.
Osobliwości języka białoruskiego:
Ciakanie i dziakanie. Akanie. Wymowa u̯. Stara końcówka -i w tematach miękkich. Uproszczenia w odmianie rzeczowników rodzaju nijakiego. Końcówki -om, -ox, -ou̯ w 1. mn. Wyrazki pomocnicze. Polonizmy słownikowe.Narzecza ludowe języków wschodniosłowiańskich
Narzecza języka rosyjskiego.
Właściwości narzecza północnorosyjskiego:
Okanie. Zmiana ’a w ’e. Zmiana e, ě w ’o. Wymowa akcentowanego ě jak é, i, ie. Zanik j między samogłoskami i ściągnięcia. Dyftongiczne uo lub wąskie o. Wymowa g wobec h. Ślady prasł. tl, dl. Cokanie. Grupy dn, bm, vn. Osobliwości miejsca akcentu. Zrównanie celownika i narzędnika 1. mn. Końcówki -ogo, -oγo, -oo. Końcówka -t w 3. os. 1. poj. i mn. Wyrównanie typu p’ek’'ot, p’ek'ot. Końcówka 2. os. 1. mn. -t’e, -t’o. Bezokoliczniki plest’t'i, p’eč'i. Partykuła powyrazowa. Niektóre zjawiska składniowe. Słownictwo.
Właściwości narzecza południoworosyjskiego:
Akanie, jakanie, ekanie, ikanie. Jakanie silne. Jakanie umiarkowane. Jakanie dysymilatywne: typ żyzdryński, typ doński, typ archaiczny, obojański i zadoński, typ kurski i sudżański, typ szczygrowski. Jakanie mieszane: umiarkowane z dysymilatywnym. Jakanie asymilatywne. Brak zmiany ’a w e. Przejście e w ’o pod akcentem. Wymowa ě pod akcentem. Brak zaniku j między samogłoskami, brak ściągnięcia samogłosek. Dyftong uo. Głoska y i końcówka -oγo. Spółgłoska c, č, przyrostki, -sk-, -stv-, grupy dn, bm, vn. Wymowa u zamiast v. Stwardnienie spółgłosek wargowych. Zmiękczenie k typu v'an’k’a. Stwardnienie długich miękkich spółgłosek typu šš'uka, ježžu. Zmiana głosek č’, c’ na š’, s. Zmiana γ’ na j. Zrównanie odmiany nijakiej z żeńską. Końcówki narzędnika typu s m'at’er’juj. Końcówki biernika typu slap'uja. Zrównanie odmiany czasu teraźniejszego w koniugacjach na -c i na -i.
Właściwości narzecza środkoworosyjskiego:
Charakter przejściowy narzecza. Wymowa t’, d’ zamiast k’, g’. Trzy grupy gwarowe.
Dodatek: Wyniki badań atlasowych dla geografii zjawisk gwarowych i klasyfikacji gwar rosyjskich.
Osobliwości narzeczy języka ukraińskiego:
Wpływ akcentu na rozwój ikawizmu. Stadia rozwojowe ikawizmu. Rozwój ’a zależny od akcentu. Wymowa y oraz ślady rozróżnienia dawnych i — y. Harmonia wokaliczna. Zatrata j między samogłoskami. Wymowa l średniego. Uproszczenie grupy -n’k w -jk, twarde s w przyrostku -sk-; wtórne n’, l. Stwardnienie wygłosowych spółgłosek u Łemków; wymowa k’, g’ zamiast t’, d’; miękkie č’, š’ u Hucułów; twarde -c u Łemków i Hucułów. Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa. Różnice akcentowe; atrakcja akcentu. Końcówka dop. 1. mn. typu lud'ej — lud'yj. Końcówki typu na p'oli — na p'oly. Stwardnienie tematu przymiotników. Zaimkowe formy m’a, t’a, s’a, my, ty, sy. Zaimki podwojone typu ses’, tot; forma cej. Buchomość zaimka s’a. Forma posiłkowa czasu przeszłego. Wymowa byty i buty 'być'. Liczebnik od'yn — jed'en— jid’'on. Polonizmy, zapożyczenia słownikowe węgierskie i rumuńskie.
Osobliwości narzeczy języka białoruskiego:
Akanie silne wobec dysymilatywnego. Dyftongi uo, ie w gwarach południowych. Zaimki h'ety, h'etaki wobec h'etat, 'etat. Formy jon n’as’'e wobec. jon n’as’'ec’ w 3. os. 1. poj. Formy 1. os. 1. mn. n’as'om wobec n’as’'om. Miejsc. 1. poj. na -ym, -im wobec -om, -uom. Liczebniki ʒ’ve, v'ob’e albo dva, v'oba przy rzeczownikach nijakich. Połączenie jon jos’c’. Wymowa ou̯ zamiast au̯, np. tr'ou̯ka. Zmiana y na u po wargowych. Wymowa sa zamiast s’a. Formy mianownika 1. mn. np. panye, lasye. Cokanie. Formy narzędnika 1. mn. z rukam. Końcówka -ej w formach typu adn'ej bab'ej.Uwagi o rozwoju narzeczy wschodniosłowiańskich
Falowy rozwój gwar wschodniosłowiańskich. Dawne narzecze północne. Dawne narzecze południowe. Dawne narzecze środkowe. Wyniki dialektologii staroruskiej a historia dawnych plemion i księstw wschodniosłowiańskich.Bibliografia ważniejszych opracowań.Wybór tekstów gwarowych
Wstęp.
Teksty rosyjskie.
Bosyjska wymowa literacka, narzecze północne, narzecze środkowe, narzecze południowe, narzecze syberyjskie.
Teksty białoruskie.
Białoruska wymowa literacka, narzecze północno-wschodnie, narzecze środkowe, narzecze południowo-zachodnie.
Teksty ukraińskie.
Ukraińska wymowa literacka, narzecze południowo-wschodnie, narzecze południowo-zachodnie, narzecze środkowe, narzecze północne.Mapy:
Języki i narzecza wschodniosłowiańskie.
Narzecza południoworosyjskie oraz przyległe gwary środkowo-rosyjskie.
Narzecza środkoworosyjskie na wschód od Moskwy.
Narzecza języka białoruskiego oraz przyległe gwary rosyjskie.
Narzecza języka ukraińskiego.
Rozwój narzeczy wschodniosłowiańskich w XII—XVI w.Wykaz tekstów.
Spis skrótów.
Słownik trudniejszych wyrazów z tekstów gwarowych.